Cz. II: Boch-
Bochnia, miasto, siedziba powiatu bocheńskiego, województwo małopolskie. W Królestwie Polskim powiat szczyrzycki w województwie krakowskim, parafia Bochnia. Współrzędne geograficzne: 50°19’38.1″N 19°07’44.7″E.
Budynek mieszkalny przy ul. Regis 3 to obecnie jedyna pozostałość zamku żupnego w Bochni. Nazwa ulicy w języku łacińskim – Regis, czyli „króla” albo „królewski” odnosi się do osoby króla Kazimierza Wielkiego, a dokładnie do szybu „Regis”, wybitego prawdopodobnie w czasach jego panowania. Chociaż nie można wykluczyć, że już za jego ojca Władysława Łokietka. Pierwsza wzmianka o szybie pochodzi z 1397 r. W XVI w. był najważniejszym szybem wydobywczym kopalni należącej do królewskiego przedsiębiorstwa Żupy Krakowskie. Dochody, które ono przynosiło pozwalały m.in. na budowę zamków. Zamek w Bochni powstał pod koniec XIII wieku prawdopodobnie niedługo po rozpoczęciu wydobycia soli i wydania 27 lutego 1253 r. przez księcia Bolesława Wstydliwego zgody na lokację miasta. Notabene Bochnia jest najstarszym miastem w Małopolsce biorąc pod uwagę datę nadania praw miejskich. Za datowaniem powstania dworu żupnego a później zamku na czas lokacji miasta przemawia – obok analogii z Wieliczką – także wezwanie kaplicy zamkowej – św. Stanisława Biskupa – którego kanonizacja miała miejsce w tym samym roku co lokacja Bochni. Istnienie kaplicy żupnej potwierdzone jest w roku 1368 (wzmiankowany prebendarz żupny) i 1377 (kapelan tej kaplicy), ale wezwanie – dopiero w wieku XVI. Możliwe, że dwór żupny początkowo był drewniany.
21 kwietnia 1368 r. król Kazimierz Wielki podpisał ordynację dla żup solnych. Dokument ten znany jako Statut żupny regulował zasady wydobycia, handlu i organizacji pracy w żupach krakowskich, m.in. w Wieliczce i Bochni, przekształcając je w królewskie przedsiębiorstwa. Był to jeden z najważniejszych aktów gospodarczych epoki, który zapewniał m.in. ochronę prawną górnikom i określał ich wynagrodzenie. Król zapewnił w niej sobie dwukrotny w roku pobyt w Bochni, w rezydencji i na koszt żupnika. Niewątpliwie, więc za czasów Kazimierza rozbudowano zamek żupny w stylu gotyckim. Przez pewien czas był on zapewne jedynym świeckim murowanym budynkiem w mieście i to dość dużych rozmiarów, bo liczył około 30 metrów długości i 17 m szerokości. W zamku mieściły się urząd żupnika królewskiego oraz podżupka, którzy zarządzali kopalnią soli; kancelaria i kasa żupy, sala zebrań, w której urzędnicy i kierujący pracami spotykali się na narady, a także wydawano codzienne posiłki dla czeladzi żupnej na koszt króla. W zamku przechowywano narzędzia górnicze, zapasy łoju, a od wieku XVI proch strzelniczy, kule, rusznice, arkebuzy, a nawet działa zakupione przez Seweryna Bonera.
Ordynacja żupnicza z 1368 r. zawiera m.in. informację, że dwaj synowie Spycimira z Tarnowa, czyli Jan z Melsztyna, kasztelan krakowski i Rafał z Tarnowa przedłożyli królowi zapisy zarządu żupniczego w Bochni przyznające im jedną kopę groszy tygodniowego czynszu z szybu Krakowskiego. Zapisy te zostały jednak unieważnione z powodu nie wpisania ich do rejestru żupniczego. Kazimierz Wielki zazdrośnie strzegł swojego największego źródła dochodów, dzięki któremu możliwa była m.in. budowa licznych zamków, murów miejskich i kościołów. Z osobą Spycimira jako inwestora w żupach solnych wiąże się nazwa jednego z szybów w Bochni brzmiąca Wojewodzia Góra. Powstał on w latach 1320-1331 i znajdował się przy południowej pierzei rynku tego miasta. Za sprawą założyciela Tarnowa wybito też drugi szyb w Bochni zwany Krakowskim, ponieważ piastując później urząd kasztelana krakowskiego był jego góromistrzem.
Podczas badań archeologicznych datowano wstępnie najstarsze elementy zamku na wiek XIV. Na to stulecie datowane są mur z kamienia łamanego, biegnący po wschodniej stronie dzisiejszego budynku, w linii północ–południe oraz dwa biegnące „skośnie” mury w obrębie dzisiejszego budynku, o podobnym charakterze. Z XIV wieku pochodziła prawdopodobnie też narożna baszta na rzucie kwadratu 8 x 8 metrów oraz związany z nią łukowato wygięty mur, zapewne fragment zachodniego odcinka muru osłaniającego zamek. Z drugiej połowy XV w. pochodzi zapewne relikt budynku (bramnego?). Zamek żupny przylegał do miasta od północy, umocnienia jego chroniły książęce szyby górnicze i warzelnie.
W 1519 r. zamek i kopalnię w Bochni na zaproszenie żupnika Jana Bonera zwiedził Joachim Vadian, szwajcarski humanista, lekarz i geograf. W latach 1536-1538 żupnik Seweryn Boner przebudował zamek żupny nadając mu renesansowy wystrój z attykami zdobiącymi dach oraz wieżyczkę zegarową z dzwonkiem wzywającym urzędników na posiedzenia. Być może w tym okresie postawiono drugie skrzydło zamku, zwane północnym. Jego reliktem jest zachowany do dziś budynek. Na wschód od zamku założono ogrody. W 1538 r. Seweryn Boner gościł w zamku króla Zygmunta I Starego wraz z rodziną. W 1578 r. przez kilka dni mieszkał w nim król Stefan Batory z dworem, wizytując żupy. Zamek żupny często był świadkiem wystąpień pracowników kopalni przeciwko zarządcom żupy w związku z ciężkimi warunkami pracy i nadużyciami płacowymi. W 1584 r. ze względu na nieustępliwość żupnika Sebastiana Lubomirskiego doszło do napadu głównie tragarzy na zamek. Urzędnicy jednak szturm odparli.
Z 1581 r. pochodzi opis inwentarzowy zamku. Według niego wejście znajdowało się w skrzydle południowym przez bramę z „herbem Króla Jego Mości”. Na parterze była wielka izba wyposażona w cenne obrazy i meble, a także kuchnia, arsenał i areszt. Na piętro prowadziły wewnętrzne kamienne schody. Drugie drewniane zewnętrzne z gankiem na piętrze. Piętro zajmowała kaplica żupna, pokoje królewskie, kancelaria żupy i mieszkanie podżupka. Około 1616 r. dobudowana została nowa drewniana izba pisarska od strony zachodniej. Cztery lata później w dokumentach wymieniono drewniany dom podżupka w części północnej. W 1620 r. komisarz informował o postępującym niszczeniu zamku.
Podobnie jak miasto zamek ucierpiał od wojsk szwedzkich i siedmiogrodzkich podczas drugiej wojny północnej. W 1660 r. komisja żupna zanotowała, iż zamek żupny (budynek „stary” i „wielki”) jest bez dachu, a kaplicę zniszczyli Szwedzi. W latach 1731-1732 wyburzono najstarszy budynek od strony południowej wraz z basztą. Drugi budynek dom (zachowany) przebudowano a na jego dachu umieszczono wieżyczkę z zegarem. Rozebrano też mur obronny. Od zachodu powstał park, późniejsze Plany Salinarne, oficjalnie otwarte w 1868 r.
W 1785 r. władze austriackie zamienili przebudowały budynek zamkowy na mieszkania dla urzędników salinarnych przy zachowaniu dotychczasowej formy architektonicznej. Po 1870 r. przekształcono budynek według projektu Karola Wirtza w stylu willi szwajcarskiej. W 1910 r. dodano w tylnej elewacji budynek drewniany ganek, nadając mu dzisiejszy wygląd. Ostatecznie budynek stał się kamienicą z kilkoma mieszkaniami. W okresie PRL na miejscu budynku południowego zamku zbudowano siedzibę PZPR, która obecnie służy jako Miejski Dom Kultury. Budynek północny (ul. Regis 3) do końca XX wieku był socjalnym domem mieszkalnym, ale z powodu złego stanu technicznego na początku XXI wieku został opuszczony. Ze względu na zły stan techniczny myślano o jego wyburzeniu. Obecnie jednak na stronie Urzędu Miasta możemy przeczytać : „Po kilku latach badań archeologicznych, architektonicznych, badań polichromii, odkryciu oryginalnych stropów drewnianych i innych oryginalnych elementów zamku pokazujących kolejne fazy przebudowy obiektu od czasów średniowiecznych, w celu jego ochrony obiekt został wpisany do rejestru zabytków oraz przygotowano dokumentacje na rewitalizację zamku. Wszystkie te działania umożliwiają przebudowę obiektu i pozyskanie na to zadanie środków zewnętrznych”. Opracowany został projekt rewitalizacji zamku przywracający kształt budynku po przebudowie w latach 30 XVIII stulecia.
——————————-
Literatura: Atlas historyczny miast polskich, t. V Małopolska, z. 4 Bochnia, red. Zdzisław Noga, Toruń – Kraków 2016; T. Wojciechowski, Kopalnia soli w Bochni, Bochnia 2016; Bochnia. Przebudowany średniowieczny zamek żupny, w: https://zamkomania.pl/bochnia.php (dostęp: 27.10.2025).
