Cz. II: Boch-
Bochnia, miasto, siedziba powiatu bocheńskiego, województwo małopolskie. W Królestwie Polskim powiat szczyrzycki w województwie krakowskim, parafia Bochnia. Współrzędne geograficzne: 50°19’38.1″N 19°07’44.7″E.
Budynek mieszkalny przy ul. Regis 3 to obecnie jedyna pozostałość zamku żupnego w Bochni. Nazwa ulicy w języku łacińskim – Regis, czyli „króla” albo „królewski” odnosi się do osoby króla Kazimierza Wielkiego, a dokładnie do szybu „Regis”, wybitego prawdopodobnie w czasach jego panowania. Chociaż nie można wykluczyć, że już za jego ojca Władysława Łokietka. Pierwsza wzmianka o szybie pochodzi z 1397 r. W XVI w. był najważniejszym szybem wydobywczym kopalni należącej do królewskiego przedsiębiorstwa Żupy Krakowskie. Dochody, które ono przynosiło pozwalały m.in. na budowę zamków. Zamek w Bochni powstał pod koniec XIII wieku prawdopodobnie niedługo po rozpoczęciu wydobycia soli i wydania 27 lutego 1253 r. przez księcia Bolesława Wstydliwego zgody na lokację miasta. Notabene Bochnia jest najstarszym miastem w Małopolsce biorąc pod uwagę datę nadania praw miejskich. Za datowaniem powstania dworu żupnego a później zamku na czas lokacji miasta przemawia – obok analogii z Wieliczką – także wezwanie kaplicy zamkowej – św. Stanisława Biskupa – którego kanonizacja miała miejsce w tym samym roku co lokacja Bochni. Istnienie kaplicy żupnej potwierdzone jest w roku 1368 (wzmiankowany prebendarz żupny) i 1377 (kapelan tej kaplicy), ale wezwanie – dopiero w wieku XVI. Możliwe, że dwór żupny początkowo był drewniany.
21 kwietnia 1368 r. król Kazimierz Wielki podpisał ordynację dla żup solnych. Dokument ten znany jako Statut żupny regulował zasady wydobycia, handlu i organizacji pracy w żupach krakowskich, m.in. w Wieliczce i Bochni, przekształcając je w królewskie przedsiębiorstwa. Był to jeden z najważniejszych aktów gospodarczych epoki, który zapewniał m.in. ochronę prawną górnikom i określał ich wynagrodzenie. Król zapewnił w niej sobie dwukrotny w roku pobyt w Bochni, w rezydencji i na koszt żupnika. Niewątpliwie, więc za czasów Kazimierza rozbudowano zamek żupny w stylu gotyckim. Przez pewien czas był on zapewne jedynym świeckim murowanym budynkiem w mieście i to dość dużych rozmiarów, bo liczył około 30 metrów długości i 17 m szerokości. W zamku mieściły się urząd żupnika królewskiego oraz podżupka, którzy zarządzali kopalnią soli; kancelaria i kasa żupy, sala zebrań, w której urzędnicy i kierujący pracami spotykali się na narady, a także wydawano codzienne posiłki dla czeladzi żupnej na koszt króla. W zamku przechowywano narzędzia górnicze, zapasy łoju, a od wieku XVI proch strzelniczy, kule, rusznice, arkebuzy, a nawet działa zakupione przez Seweryna Bonera.
Ordynacja żupnicza z 1368 r. zawiera m.in. informację, że dwaj synowie Spycimira z Tarnowa, czyli Jan z Melsztyna, kasztelan krakowski i Rafał z Tarnowa przedłożyli królowi zapisy zarządu żupniczego w Bochni przyznające im jedną kopę groszy tygodniowego czynszu z szybu Krakowskiego. Zapisy te zostały jednak unieważnione z powodu nie wpisania ich do rejestru żupniczego. Kazimierz Wielki zazdrośnie strzegł swojego największego źródła dochodów, dzięki któremu możliwa była m.in. budowa licznych zamków, murów miejskich i kościołów. Z osobą Spycimira jako inwestora w żupach solnych wiąże się nazwa jednego z szybów w Bochni brzmiąca Wojewodzia Góra. Powstał on w latach 1320-1331 i znajdował się przy południowej pierzei rynku tego miasta. Za sprawą założyciela Tarnowa wybito też drugi szyb w Bochni zwany Krakowskim, ponieważ piastując później urząd kasztelana krakowskiego był jego góromistrzem.
Podczas badań archeologicznych datowano wstępnie najstarsze elementy zamku na wiek XIV. Na to stulecie datowane są mur z kamienia łamanego, biegnący po wschodniej stronie dzisiejszego budynku, w linii północ–południe oraz dwa biegnące „skośnie” mury w obrębie dzisiejszego budynku, o podobnym charakterze. Z XIV wieku pochodziła prawdopodobnie też narożna baszta na rzucie kwadratu 8 x 8 metrów oraz związany z nią łukowato wygięty mur, zapewne fragment zachodniego odcinka muru osłaniającego zamek. Z drugiej połowy XV w. pochodzi zapewne relikt budynku (bramnego?). Zamek żupny przylegał do miasta od północy, umocnienia jego chroniły książęce szyby górnicze i warzelnie.
W 1519 r. zamek i kopalnię w Bochni na zaproszenie żupnika Jana Bonera zwiedził Joachim Vadian, szwajcarski humanista, lekarz i geograf. W latach 1536-1538 żupnik Seweryn Boner przebudował zamek żupny nadając mu renesansowy wystrój z attykami zdobiącymi dach oraz wieżyczkę zegarową z dzwonkiem wzywającym urzędników na posiedzenia. Być może w tym okresie postawiono drugie skrzydło zamku, zwane północnym. Jego reliktem jest zachowany do dziś budynek. Na wschód od zamku założono ogrody. W 1538 r. Seweryn Boner gościł w zamku króla Zygmunta I Starego wraz z rodziną. W 1578 r. przez kilka dni mieszkał w nim król Stefan Batory z dworem, wizytując żupy. Zamek żupny często był świadkiem wystąpień pracowników kopalni przeciwko zarządcom żupy w związku z ciężkimi warunkami pracy i nadużyciami płacowymi. W 1584 r. ze względu na nieustępliwość żupnika Sebastiana Lubomirskiego doszło do napadu głównie tragarzy na zamek. Urzędnicy jednak szturm odparli.
Z 1581 r. pochodzi opis inwentarzowy zamku. Według niego wejście znajdowało się w skrzydle południowym przez bramę z „herbem Króla Jego Mości”. Na parterze była wielka izba wyposażona w cenne obrazy i meble, a także kuchnia, arsenał i areszt. Na piętro prowadziły wewnętrzne kamienne schody. Drugie drewniane zewnętrzne z gankiem na piętrze. Piętro zajmowała kaplica żupna, pokoje królewskie, kancelaria żupy i mieszkanie podżupka. Około 1616 r. dobudowana została nowa drewniana izba pisarska od strony zachodniej. Cztery lata później w dokumentach wymieniono drewniany dom podżupka w części północnej. W 1620 r. komisarz informował o postępującym niszczeniu zamku.
Podobnie jak miasto zamek ucierpiał od wojsk szwedzkich i siedmiogrodzkich podczas drugiej wojny północnej. W 1660 r. komisja żupna zanotowała, iż zamek żupny (budynek „stary” i „wielki”) jest bez dachu, a kaplicę zniszczyli Szwedzi. W latach 1731-1732 wyburzono najstarszy budynek od strony południowej wraz z basztą. Drugi budynek dom (zachowany) przebudowano a na jego dachu umieszczono wieżyczkę z zegarem. Rozebrano też mur obronny. Od zachodu powstał park, późniejsze Plany Salinarne, oficjalnie otwarte w 1868 r.
W 1785 r. władze austriackie zamienili przebudowały budynek zamkowy na mieszkania dla urzędników salinarnych przy zachowaniu dotychczasowej formy architektonicznej. Po 1870 r. przekształcono budynek według projektu Karola Wirtza w stylu willi szwajcarskiej. W 1910 r. dodano w tylnej elewacji budynek drewniany ganek, nadając mu dzisiejszy wygląd. Ostatecznie budynek stał się kamienicą z kilkoma mieszkaniami. W okresie PRL na miejscu budynku południowego zamku zbudowano siedzibę PZPR, która obecnie służy jako Miejski Dom Kultury. Budynek północny (ul. Regis 3) do końca XX wieku był socjalnym domem mieszkalnym, ale z powodu złego stanu technicznego na początku XXI wieku został opuszczony. Ze względu na zły stan techniczny myślano o jego wyburzeniu. Obecnie jednak na stronie Urzędu Miasta możemy przeczytać : „Po kilku latach badań archeologicznych, architektonicznych, badań polichromii, odkryciu oryginalnych stropów drewnianych i innych oryginalnych elementów zamku pokazujących kolejne fazy przebudowy obiektu od czasów średniowiecznych, w celu jego ochrony obiekt został wpisany do rejestru zabytków oraz przygotowano dokumentacje na rewitalizację zamku. Wszystkie te działania umożliwiają przebudowę obiektu i pozyskanie na to zadanie środków zewnętrznych”. Opracowany został projekt rewitalizacji zamku przywracający kształt budynku po przebudowie w latach 30 XVIII stulecia.
——————————-
Literatura: Atlas historyczny miast polskich, t. V Małopolska, z. 4 Bochnia, red. Zdzisław Noga, Toruń – Kraków 2016; T. Wojciechowski, Kopalnia soli w Bochni, Bochnia 2016; Bochnia. Przebudowany średniowieczny zamek żupny, w: https://zamkomania.pl/bochnia.php (dostęp: 27.10.2025).
Bochotnica, gmina Kazimierz Dolny, powiat puławski, województwo lubelskie. W Królestwie Polskim powiat lubelski w województwie lubelskim, parafia Kazimierz Dolny. Współrzędne geograficzne: 51°20’06.3″N 21°59’41.8″E
Ruiny zamku stoją na lessowym wzniesieniu (182 m n.p.m) gęsto pociętego wąwozami Płaskowyżu Nałęczowskiego, przez który ciągnie się dolina rzeki Bystrej, niecałe dwa kilometry dalej uchodzącej do Wisły. Zamek zbudowano w pobliżu południowej krawędzi tej doliny szerokości 500-600 m, którą od wieków prowadziła droga z Rusi przez Lublin na Mazowsze i do Wielkopolski przez bród na Wiśle. Na terenie Bochotnicy we wczesnym średniowieczu funkcjonowały dwie osady związane z cmentarzem rzędowym zniszczonym podczas budowy szkoły. Odnaleziono tam tylko szkieletowe pochówki ̶ kobiety i mężczyzny, datowane na 2 połowę XI i początek XII wieku. Mężczyzna został pochowany z mieczem.
W XIII wieku na odciętym przekopem i sztucznie ukształtowanym wzgórzu zamkowym funkcjonowała już prawdopodobnie drewniano-ziemna budowla obronna. Możliwe, że zawierała także struktury murowane. W 1317 r. Bochotnica została przez księcia Władysława Łokietka przeniesiona z polskiego na średzkie prawo osadnicze. Dokument dotyczący tego aktu jest jednocześnie pierwszą pisaną wzmianką o wsi. Została ona wówczas nadana braciom Dzierżkowi, kanonikowi krakowskiemu i Ostaszowi (Eustachemu) z Bejsc i Mełgwi. Drugi z nich uważany jest za protoplastę rodu Firlejów herbu Lewart. Możliwe, że Ostasz, zwany też Hostasiuszem, w pierwszej połowie XIV wieku na miejscu starszej warowni zbudował z miejscowego kamienia zamek otoczony murem obwodowym na rzucie czworoboku o zaokrąglonych dwóch narożnikach i powierzchni około 450 m2. Wjazd prowadził po moście zwodzonym przerzuconym nad suchą, szeroką na 50 m fosą południa. Budynek mieszkalny wypełniał całą długość północnego odcinka muru obwodowego. W dolnej kondygnacji podzielony był on na trzy pomieszczenia. W środkowym znajdowało się wejście z dziedzińca ujęte w kamienny portal. Zamek po raz pierwszy wspomniany został w źródłach pisanych w 1368 r. Następnie został wymieniony w 1399 r., kiedy to Jan z Bejsc za 550 grzywien sprzedał wieś wraz z już istniejącym zamkiem Klemensowi Kurowskiemu herbu Szreniawa, kasztelanowi żarnowskiemu.
W 1461 roku na zamku Bochotnicy odbył się sąd sprawowany przez Piotra Kurowskiego, kasztelana lubelskiego. Ten w następnym roku włączył zamek do kurowskiego klucz dóbr (Kurów położony jest około 20 km na wschód od Bochotnicy) i zapisał z niego 1/3 swoim wnukom Stanisławowi, synowi Abrahama Zbąskiego i Janowi, synowi wojewody krakowskiego Jana Pileckiego. Piotr Kurowski zmarł w 1463 r. Trzy lata później z podziału dóbr po nim Bochotnica i Kurów przypadły dzieciom jego córki Katarzyny Zbąskiej. Właśnie jej córka o tym samym imieniu zasłynęła w ludowej legendzie, niepopartej jednak źródłami historycznymi, jako przywódczyni bandy rabusiów napadającej z zamku w Bochotnicy na kupców i sługi Grota z Ostrowa, starosty kazimierskiego. W nieznanym bliżej czasie stała się żoną Jana Oleśnickiego, starosty muszyńskiego i tenutariusza lubowelskiego (zm. przed 1482 r.).
Pod koniec XV w. zamek w Bochotnicy odziedziczył po matce Katarzynie Jan, który zamiast rodowego konsekwentnie używał nazwiska Bochotnicki. Jan Oleśnicki z Bochotnicy herbu Dębno był posłem i dyplomatą, bliskim współpracownikiem króla Aleksandra Jagiellończyka. W 1520 r. został wojewodą lubelskim. Z inicjatywy Jana Bochotnickiego przebudowano średniowieczny zamek w Bochotnicy na wczesnorenesansową rezydencję obronną. Głównym efektem prac było zbudowanie nowego budynku przy południowym odcinku murów oraz nowej bramy. Budynek południowy zbudowany z kamienia wapiennego i cegły podzielony był na dwa pomieszczenia z osobnymi wejściami. Nad przyziemiem były jeszcze co najmniej dwie kondygnacje. Zachowany częściowo duży otwór okienny drugiej kondygnacji przy otworze bramnym wskazuje, że mogło się za nim znajdować pomieszczenie przykryte sklepieniem żebrowym, wyższe od pozostałych, być może kaplica. Strome stoki wzgórza nie pozwoliły na znaczące powiększenie powierzchni zamku. Pomieszczenia na trzeciej kondygnacji miały przeznaczenie funkcjonalno-użytkowe. Nową bramę przebito w przedłużonym południowo-zachodnim narożniku nowego budynku.
Wojewoda lubelski Jan z Bochotnicy Oleśnicki zmarł w 1532 r. Żona jego Anna z Herburtów wystawiła na wzniesieniu 180 m na południe od zamku kamienną czworoboczną renesansową kaplicę pw. Św. Anny, w której został pochowany. Przez lata budowla była przez wielu uważana za grobowiec Esterki. Dopiero badania zlecone przez Izabelę Czartoryską wykazały, że jest to miejsce spoczynku Bochotnickiego (w krypcie znaleziono zetlałą trumnę ze szczątkami i złotym sygnetem z herbem Dębno). Ponieważ Jan z Bochotnicy zmarł bezpotomnie dobra jego przypadły dalszym krewnym. Sama Bochotnica zaś Andrzejowi Górce, kasztelanowi poznańskiemu.
Zamek w Bochotnicy już od połowy XVI w. przy często zmieniających się i wielu naraz właścicielach zaczął ulegać degradacji. Przyczyniły się do tego także brak możliwości rozbudowy przestrzennej zarówno pod względem mieszkalno-reprezentacyjnym, jak i obronnym. W 1585 r. opisywany był już jako zniszczony i grożący ruiną. W 1879 r. autor hasła „Bochotnica” w Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego (t. 1, s. 270) tak opisywał ruiny zamku: „Osobliwszy ten zameczek, w półokrąg zabudowany, z zachodnią tylko ścianą płaską, w której brama wjazdowa była wybitą. Oprócz zewnętrznych murów, bardzo juk uszkodzonych i śladu piwnic, nic więcej nie dochował, a z pozostałych tylko szczątków, całość nawet jego odgadniona być nie może. Obok bramy widać. że była wieża, ściana bowiem w tern miejscu, znacznie wniesioną jest w górę, ścianę tej wieży podpierały dwie skarpy, z których jedna w całości, drugiej dolna część tylko została. Obok bramy są ślady jakichś ozdób z kamienia wykutych; podług zaś podania miejscowego, prowadził do niej most, nad szerokim parowem rzucony. Zamek ten stawiany był głównie z kamienia, zewnętrzna tylko powłoka muru jest z cegły czerwonej. Położenie jego dosyć wyniosłe, lecz z powodu mocnego drzewami zarośnienia trudno ocenić czy był on kiedy obronnym”.
W ostatnich dekadach XIX w. ruiny zamku w Bochotnicy zaczęły być jednym z celów wycieczek kuracjuszy uzdrowiska w Nałęczowie. W 1889 r. na zlecenie rodziny Klemensowskich, właścicieli Bochotnicy i Celejowa powstał projekt odbudowy zamku w stylu romantycznego neogotyku. Został on jednak zaniechany ze względu na konieczność odbudowy pałacu w Celejowie po pożarze. W latach 1964-1965 przeprowadzono jedyne jak dotąd badania archeologiczne i architektoniczne zamku. Badaniami archeologicznymi kierowała Małgorzata Rogińska, zaś architektonicznymi Ewa Różycka z Zakładu Architektury Polskiej Politechniki Wrocławskiej. Ruiny pozostają w zarządzie Lasów Państwowych. Nie ogłoszono do tej pory żadnych programów odbudowy, zabezpieczenia ani udostępnienia turystycznego. W literaturze funkcjonuje często jako „zamek Esterki”, chociaż ta na poły legendarna postać nie miała z nim nic wspólnego.
———————————
Literatura: B. Guerquin, Bochotnica, w: Zamki w Polsce, Warszawa 1974, s. 93-94; S. Kołodziejski, Bochotnica, woj. lubelskie, w: Leksykon zamków w Polsce, red. L. Kajzer, Warszawa 2003, s. 99-100; A. Stachyra, Rycerski zamek w Bochotnicy, w: Zamki Lubelszczyzny w źródłach archeologicznych, red. E. Banasiewicz-Szykuła, Lublin 2015, s. 147-157; hasło: Bobolice, w: Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu, http://www.slownik.ihpan.edu.pl/ (dostęp: 19.11.2025).
